(Nie) ogarniam...
Pamiętam, że kiedy byłem dzieckiem, moja mama mówiła czasem: "Tylko się ogarnę i już wychodzę" w znaczeniu 'ubiorę się odpowiednio, przygotuję się do wyjścia' albo: "Muszę ogarnąć w domu", czyli posprzątać, ale były to użycia potoczne, rzadkie, o dość wąskim zasięgu.
Dziś Maria Peszek śpiewa "Nie ogarniam, Jezus Maria, Nie ogarniam, nie…",
autorka bloga, skarżąc się: "(…) nie ogarniam. Albo inaczej: przestałam ogarniać, od kiedy w życiu zrobiło się poważnie…",
woła: "Dlaczego nikt się nie przyznaje do tego, że nie ogarnia życia?",
a w ofercie kilku sklepów odzieżowych znalazły się, co prawda, niedrogie, ale za to trudno dostępne koszulki z napisem: "Nie ogarniam"…
Internet pełen jest kontekstów dokumentujących użycie czasownika (nie) ogarniać. Przywołajmy za słownikiem slangu i mowy potocznej tylko niektóre:
" - Ale ty masz brzydkie spodnie gdzie ty je kupiłaś?- Ogarnij się, spójrz na siebie.... Wcale nie masz ładniejszych rzeczy...";
"Mega śmierdzisz, weź się ogarnij";
" - Ale on jest boski.- Ogarnij się, okropny jest".
Od czasowników powstały nawet nienotowane we wcześniejszych słownikach rzeczowniki: ogar, por. "Ogar, panowie" w znaczeniu 'spokój, porządek, opanowana sytuacja', a także 'opanowany człowiek' i nieogar, por. "Ale ten Adrian to nieogar", określający kogoś, kto nie rozumie pewnych spraw, nie pojmuje istoty problemu, nie jest przystosowany do określonych warunków czy charakteryzujący nieopanowaną sytuację.
Od przytulania
Swoista powszechność ogarniania bądź nieogarniania rzeczywistości jest językowym zjawiskiem stosunkowo nowym.
Wydany w drugiej połowie XX wieku słownik pod red. Witolda Doroszewskiego jako pierwsze w odniesieniu do czasownika ogarnąć notuje znaczenie 'ująć w ramiona, otoczyć, opasać', na kolejnych pozycjach 'objąć spojrzeniem, ogarnąć wzrokiem', a dopiero dalej 'opanować myślowo, pamięciowo, pojąć, zrozumieć, poznać, zapamiętać', następnie 'otoczyć, osaczyć', czy o stanie psychicznym 'owładnąć', 'objąć swym zasięgiem'.
Na końcu wreszcie zamieszczono sens potoczny 'ubrać, odziać, okryć schludnie', oraz użycia z kwalifikatorami rzadki 'zsunąć coś dookoła' i przestarzały 'zmieścić'.
Formę zwrotną czasownika ogarnąć się (ogarniać się) scharakteryzowaną jako rzadka objaśniono w sposób następujący: 'doprowadzić do porządku swój wygląd; ubrać się jako tako', 'zaopatrzyć się w ubranie'.
Jak poucza obserwacja danych zawartych w dawniejszych słownikach i współczesnych użyć, w przypadku czasownika (nie) ogarniać, który należał i wciąż należy do słów o rozbudowanej wieloznaczności, doszło do pewnego przetasowania w hierarchii sensów.
Znaczenia dalsze, niegdyś rzadkie, ograniczone pod względem zasięgu stylistycznego, przesunęły się na szczyt tej hierarchii.
Fakt ten wiąże się ze znamienną dla polszczyzny naszych czasów ekspansją potoczności, której nie należy aprobować. Pamiętajmy o tym, gdy w sytuacji oficjalnej przyjdzie nam na myśl ów nieco natrętny czasownik!
Zapomniane słowa
Polecamy inne słowa z naszego cyklu - nasi eksperci pisali i mówili już o wyrazach chędożyć i absztyfikant, było też o frymuśnym, fidrygałkach, a także o lebiedze i banialukach. Opisywaliśmy również znaczenia i pochodzenie wyrazów rozbisurmanić, dezabil, ziomek/ziom/ziomal, charakternik, huncwot, kiepski, drzewiej i kołomyja.
Uniwersytet Łódzki to największa uczelnia badawcza w centralnej Polsce. Jej misją jest kształcenie wysokiej klasy naukowców i specjalistów w wielu dziedzinach humanistyki, nauk społecznych i ścisłych. UŁ współpracuje z biznesem, zarówno na poziomie kadrowym, zapewniając wykwalifikowanych pracowników, jak i naukowym, oferując swoje know-how przedsiębiorstwom z różnych gałęzi gospodarki. Uniwersytet Łódzki jest uczelnią otwartą na świat - wciąż rośnie liczba uczących się tutaj studentów z zagranicy, a polscy studenci, dzięki programom wymiany, poznają Europę, Azję, wyjeżdżają za Ocean. Uniwersytet jest częścią Łodzi, działa wspólnie z łodzianami i dla łodzian, angażując się w wiele projektów społeczno-kulturalnych.
Zobacz nasze projekty naukowe na https://www.facebook.com/groups/dobranauka/
tekst: prof. Rafał Zarębski, Wydział Filologiczny UŁ redakcja: Centrum Promocji UŁ